ایران از فوریه سال 1975 به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست. ایران با داشتن تاریخی کهن و تمدنی غنی، توانسته است، تا به امروز آثار متعدد فرهنگی و طبیعی را در این فهرست به ثبت برساند. آثاری که هرکدام دنیایی اسرارآمیز دارند و تمدنی به بلندای قدمت و تاریخ بشریت را با خود به دوش می‌کشند. بر طبق آماری که توسط سازمان جهانی یونسکو ارائه شده، ایران جزو ۱۰ کشور دارای بیشترین آثار ثبت شده در فهرست یونسکو است. اولین مکانی‌های که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفتند در سال 1979 بود که شامل میدان نقش جهان اصفهان، تخت جمشید و چغازنبیل بودند. در حال حاضر 24 جاذبه میراث جهانی ایران که در لیست میراث جهانی یونسکو ثبت شده به شرح زیر است:

مجموعه کلیساهای آذربایجان، ارگ بم، سنگ نوشته بیستون، روستای تاریخی میمند، کاخ گلستان، گنبد کاووس، مسجد جامع اصفهان، میدان امام اصفهان، پاسارگاد، پرسپولیس، شهر سوخته، آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی، سازه های آبی شوشتر، گنبد سلطانیه، محوطه باستانی شوش، بازار تاریخی تبریز، تخت سلیمان، چغازنبیل، قنات های ایران، کویر لوت، باغ های ایرانی، شهر تاریخی یزد، منظر باستان شناسی ساسانی فارس و جنگل‌های هیرکانی.

 1- کویر لوت

دشت لوت یا بیابان لوت نخستین دشت بیابانی وسیع در جنوب شرقی ایران و از جمله بیابان های فراگرم و خشک جهان است که در میان سه استان خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان گسترده شده است.

بیابان لوت با قرارگیری در قطب حرارتی زمین در سال های 2005، 2006، 2007 و 2009 به عنوان گرم ترین نقطه ی  زمین اندازه گیری شد و در سال 2005 با دمای بالای 70 درجه ی  سانتی گراد، رکورد گرم ترین دما در کره ی زمین را ثبت کرد. این پدیده زمین شناسی که در اثر فرسایش خاک و باد بوجود آمده است پر از چشم اندازهای طبیعی ارزشمند و زیباست.این بیایان در سال 2016 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

2- جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های هیرکانی توده منحصر به فرد جنگلی در ساحل جنوبی دریای خزر، مربوط به دوره تریاس، بازمانده دوران سوم زمین‌شناسی وعصر یخبندان است که به دلیل اقلیم و شرایط معتدل‌ حاشیه دریای خزر تاکنون پابرجا بوده و به عنوان دومین اثر بزرگ طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این جنگل در حال حاضر 296 گونه پرنده و 98 گونه پستاندار دارد.

جنگل‌های هیرکانی در 5 استان خراسان شمالی، سمنان، گلستان، مازندران، گیلان و در حاشیه جنوبی دریای خزر گسترش یافته است. از درختان مشهور این منطقه می‌توان درختان راش، لیلکی، بلوط، توسکا، نارون، زبان گنجشک، شمشاد، انجیلی و … را نام برد. درختان این جنگل‌ها در واقع بقایای دوره سوم زمین شناسی (حدود 65 میلیون سال پیش تاکنون) هستند که از دوره‌های یخبندان جان سالم به در بردند. جنگل‌های هیرکانی بجز انواع گیاهان و جانوران، محل زندگی حدود هفت و نیم میلیون نفر هم به شمار می‌رود. این جنگل در سال 2019 در فهرست میراث جهانی یونسکو  قرار گرفت.

3- بازار تبریز

بازار بزرگ تبریز، با مساحت یک کیلومتر مربعی بزرگترین بازار سرپوشیده ی جهان است. این بازار به خاطر قرارگیری در مسیر اصلی جاده ی ابریشم بسیار رونق داشته و بسیاری از جهانگردان از رونق تجارت در آن نوشته اند. این بازار در دوره های مختلف زمانی گسترش یافته و مرمت شده است. این بازار از تیمچه ها، سراها، دالان ها، کاروانسراها و غرفه های متعدد تشکیل شده است.

بسیاری از جهانگردان از بازار تبریز به عنوان مرکز اصلی تجارت در ایران یاد کرده اند و حتی بازار های سایر نقاط کشور به ویژه بازار تهران را تحت تاثیر بازار تبریز دانسته اند. بازاریان تبریز مدت ها با اروپایی ها داد و ستد می نمودند و داد و ستد با پول های خارجی نیز در این بازار رایج بوده است. 

مجموعه ی بازار تبریز از قسمت هایی نظیر راسته، دالان، سرا (خان)، کاروانسرا، تیمچه، چهارسو (چهار سوق)، میدان، بازارچه، بقعه، مسجد، حمام، مدرسه، حسینیه، زورخانه، کتابخانه، موزه، یخچال، پل بازار و غیره تشکیل شده است. این بازار تاریخی در سال 2010 به ثبت جهانی رسیده است.

4- تخت جمشید

تخت جمشید (پرسپولیس، پارسه)، مجموعه ای عظیم از کاخ ها، دروازه ها، آرامگاه های پادشاهان، نقش برجسته ها و پلکان های باشکوهی است که در دامنه ی غربی کوه رحمت بنا شده است. ساخت این مجموعه در سال 512 قبل از میلاد آغاز و 150 سال به طول انجامید.

این شهر باستانی در دوران فرمانروایی داریوش اول، خشایارشاه و اردشیر اول به عنوان پایتخت باشکوه و تشریفاتی هخامنشیان بر روی سکو یی بالاتر از سطح جلگه ی مردوشت ساخته شد. سبک معماری هخامنشی شامل نوعی از تلفیق و ابداع است که تخت جمشید، به عنوان یکی از نشانه های مهم آن، از شاهکارهای هنر و معماری جهان باستان محسوب می شود.

کاخ های  این مجموعه از قسمت های مهمی نظیر پلکان ورودی، دروازه ی ملل، کاخ آپادانا (کاخ بارعام سلطنتی)، کاخ تَچَرا (کاخ اختصاصی پادشاه)، کاخ هَدیش، کاخ سه دروازه، کاخ صد ستون، دروازه ی ناتمام و آرامگاه هایی در قسمت شرقی ساخته شده است. باستان شناسان کارکردهای خاصی  را برای تخت جمشید برشمرده اند از قبیل مقر و استراحتگاهی موقت، محل برگزاری آیین نوروزی و جشن های بهاری، رصدخانه ای جهت انجام مطالعات نجومی، محل گردهمایی و شورا و پارلمان، نیایشگاهی بزرگ جهت برگزاری انجام مراسم مذهبی و همچنین به عنوان یک زیگورات که برگرفته از معماری زیگورات های میان رودان است. در این مجموعه سنگ های آهکی با رنگ های مختلف بدون استفاده از ملات و با استفاده از بست های فلزی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند.

در ساخت مجموعه ی عظیم تخت جمشید افراد بی شماری حضور داشتند که علاوه بر دریافت حقوق از مزایای بیمه ی کارگری نیز بهره مند بودند. تخت جمشید درسال 331 پیش از میلاد توسط اسکندر مقدونی به آتش کشیده شد و بخش اعظم آن از میان رفت. ین مجموعه در استان فارس و نزدیکی مرودشت قرار دارد و  سال 1979 میلادی به ثبت جهانی یونسکو رسید.

5- برج گنبد قابوس

گنبد قابوس بنایی تاریخی از سده چهارم هجری است که در شهر گنبد کاووس، شمال ایران در استان گلستان قرار دارد. این بنا که بلندترین برج تمام آجری جهان به‌شمار می‌آید، بر فراز تپه‌ای خاکی که قریب به رپانزده متر از سطح زمین بلندتر است، قرار دارد و در سال ۳۷۵ هجری خورشیدی در زمان پادشاهی شمس المعالی قابوس بن وشمگیر بنا گردیده‌است.برج تاریخی گنبد قابوس یکی از بناهای شاخص و ممتاز معماری دوره ی اسلامی و مربوط به سده ی چهارم هجری است که علیرغم استفاده از تزیینات بسیار کم دارای ساختاری متناسب، موزون، مستحکم و زیبا است.

سبک معماری بنا به شیوه ی رازی و مصالح اصلی آن آجر و گچ می باشد. بدنه ی بنا به طور کامل از آجرهای پخته ی قرمز رنگ ساخته شده که به علت تابش آفتاب به رنگ زرد طلایی درآمده است. این برج در سال 2012 به ثبت جهانی یونسکو رسید.

 

6- باغ های ایرانی

چهار عنصر اصلی در آیین زرتشت یعنی آسمان، زمین، آب و گیاهان در طراحی سبک منحصر به فرد معماری باغ های ایرانی نقشی اساسی ایفا می کنند. این عناصر به نحوی می کوشند تصویری از باغ بهشت را، که در الگوی باغ ایرانی آسمان را به زمین آورده یا به عبارتی زمین را به آسمان برده  است، القا کنند. باغ ایرانی به عنوان نمونه ی  بارز فرهنگ ایرانی در جهان دارای سه ساختار و طراحی منحصر به فرد است.

نخستین ساختار آن این است که در مسیر عبور جوی آب قرار دارد. دوم اینکه در میان دیوارهای بلند محصور است و سومین ساختار مربوط به داخل این باغ است که در آن عمارت تابستانی و استخر آب قرار دارد.

نه باغ ایرانی ثبت شده در یونسکو عبارتند از: 1) باغ پاسارگاد شیراز به عنوان مادر باغ های ایرانی در قرن ششم پیش از میلاد و مربوط به دوران کوروش کبیر هخامنشی 2) باغ ارم شیراز در دوره ی سلجوقیان و عمارت آن مربوط به دوران قاجار 3) باغ چهل ستون اصفهان، باغ سلطنتی، دوره ی صفوی 4) باغ فین کاشان، دوران صفوی 5) باغ ماهان کرمان مربوط به اواخر دوره ی قاجار 6) باغ اکبریه ی بیرجند، اواخر دوره ی زندیه و اوایل دوره ی قاجاریه 7) باغ دولت آباد یزد در اواخر دوره ی افشاریه 8) باغ پهلوان پور مهریز یزد، اواخر دوره ی قاجار 9) باغ عباس آباد بهشهر، مربوط به دوران صفوی. در سال ۲۰۱۱ باغ‌های ایرانی به ثبت جهانی یونسکو رسید.

7- چغازنبیل

یک نیایشگاه باستانی متعلق به عیلامی هاست که در حدود 1250 سال پیش از میلاد ساخته شده است. این نیایشگاه باستانی به جا مانده شهر دوراونتاش است و امروزه در نزدیکی شهر شوش در استان خوزستان قرار دارد. این شهر از قسمت های مختلفی چون زیگورات، حصارها، دروازه ها، معابد، خانه های مسکونی، کاخ ها و سازه ی دفع آب تشکیل شده است.

زیگورات چغازنبیل، نخستین ساختمان مذهبی ایران، در پنج طبقه و ارتفاع 52 متر ساخته شده بود که اکنون تنها دو طبقه و نیم با ارتفاع 25 متر از آن باقی مانده است. طبقه ی پنجم مرتفع ترین طبقه محسوب می شد و تنها کاهن ها و خانواده ی شاهی اجازه ی ورود به آن طبقه را داشتند، این طبقه جایگاه قراردادن خدای شهر شوش نیز به شمار می رفت. این بنا با خشت و آجر ساخته  شد و هدیه ی مردم شهر به دو تن از خدایان بزرگ عیلامی  بود. بر روی دیوارهای معبد آجرهایی به خط میخی دیده می شود که همگی دارای متنی یکسان و بیانگر نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد است. این اثر در سال 1979 در یونسکو به ثبت رسید.

8- میدان نقش جهان (میدان امام)

میدان تاریخی نقش جهان یکی از بزرگ ترین، زیباترین و باشکوه ترین میادین جهان است که در دوره ی حکومت شاه عباس اول صفوی و به فرمان وی در محل باغی به نام نقش جهان در فضایی مستطیل شکل بنا شد. این میدان دومین میدان بزرگ جهان است که به شیوه و سبک معماری اصفهانی ساخته شده است. به دستور شاه در چهار طرف این میدان چهار بنای ارزشمند مسجد تاریخی امام در جنوب، مسجد شیخ لطف الله در شرق، کاخ عالی قاپو در غرب و سر در بازار قیصریه در شمال ساخته شد که هر یک در نوع خود شاهکاری بی نظیر است.

این میدان در طول دوران مختلف کاربری های متنوعی داشته است که از آن ها می توان به عملکرد سیاسی به لحاظ استقرار کاخ سلطنتی (مراسم تشریفاتی، رژه های نظامی، مراسم تعزیر محکومین و غیره)، عملکرد مذهبی به لحاظ استقرار دو مسجد (اجرای مراسم و آیین های مذهبی، بر پایی نماز جماعت در مواقعی که جمعیت نمازگزار بیش از گنجایش مسجد امام بود)، عملکرد تجاری به لحاظ وجود مغازه ها و قرارگیری در بطن بازار (استقرار چادرهای دستفروشان، ازدحام مردم برای خرید و غیره) و عملکرد تفریحی (آتش بازی، چوگان بازی، قاپون اندازی، شاطردوانی، جشن ها و اعیاد ملی، بازیگری، خیمه شب بازی، نقالی و بندبازی) اشاره کرد. میدان امام و بناهای اطراف آن در سال ۱۹۷۹ میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

9- شهر تاریخی یزد

در سال 2017 «شهر تاریخی یزد» به عنوان یکی از نخستین شهرهای خشتی دنیا به ثبت رسید. شهر تاریخی یزد منطقه ای وسیع و باستانی با پیشینه ای چندین هزار ساله است که گسترده ترین، اصولی ترین و بکرترین بافت تاریخی ایران و دومین بافت خشتی مسکونی دنیا به شمار می رود.

وسعت، یکپارچگی، حفظ اصالت تاریخی، استفاده از مصالح بومی و مصرفِ کم ترین انرژی در تولید بناهای خشتی از بارزترین ویژگی های منحصر به فرد معماری خاص یزد است که با با اقلیم گرم و خشک کویر سازگار است.

آثار گردشگری، تاریخی، طبیعی و میراث فرهنگی یزد از بهترین مقاصد گردشگری ایران و جهان هستند. ساختار تاریخی شهر، بادگیرها، سیستم قنات، کوچه ها و خانه های سنتی و خشتی، مناره ها وگنبدها از مهم ترین شاخصه های معماری شهر تاریخی یزد است. نزدیکی به جاده ی ابریشم، وجود بناهای تاریخی، آب انبارها، حمام ها، بازارها، مساجد، تکیه، زندان، حسینیه، عبادتگاه ها، باغ های قدیمی، معابد زرتشتیان، موزه ها و غیره از دیگر ویژگی های این شهر تاریخی به شمار می رود.

10- مجموعه ی کلیساهای آذربایجان

کلیساهای سن تادائوس، سن استپانوس و کلیسای زور زور مجموعه کلیساهای ارامنه در شمال غربی ایران هستند که در سال 2008 به ثبت جهانی یونسکو رسیدند. معماری باشکوه ارامنه به خوبی در این کلیساها نمایان است و این کلیساها آخرین بقایای بازمانده از فرهنگ و معماری ارامنه در شمال غربی ایران هستند که در استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی واقع شده‌اند. این کلیساها در دوره زمانی سده‌های هفتم تا چهاردهم میلادی ساخته و با گذشت زمان بارها مرمت شده‌اند.

کلیسای تادئوس مقدس یا کلیسای طاطاووس دومین کلیسای قدیمی جهان و یکی از معتبرترین و پرنقش و نگارترین کلیسای ارمنیان است که از دو بخش قدیمی سیاهرنگ و بخش جدید سفیدرنگ تشکیل شده است. این کلیسا که از قرن چهارم تا ششم میلادی روی آرامگاه طاطاوس مقدس بنا شده است برای مسیحیان منطقه و همچنین ارامنه ی جهان ارزش مذهبی بسیاری دارد.

11- گنبد سلطانیه

گنبد تاریخی سلطانیه، بزرگترین گنبد آجری جهان، به دستور سلطان محمد خدابنده (الجایتو) در سال 1302 تا 1312 میلادی در پایتخت ایلخانیان، شهر سلطانیه، ساخته شد. این آرامگاه شاهکار معماری ایرانی و اسلامی است که به شیوه ی معماری آذری ساخته شده است و نخستین بنایى است که تحول معمارى از دوران سلجوقى به معمارى دوران ایلخانى را به وضوح نشان مى‏ دهد. آجر عمده ترین مصالح بکار رفته در سازه ی این بنا است.

گنبد آجری سلطانیه پس از کلیسای سانتاماریا دلفیوره ی فلورانس و مسجد ایاصوفیه ی استانبول از نظر ارتفاع سومین گنبد مرتفع جهان به شمار می رود. پوسته ی بیرونی گنبد دارای کاشی های آبی رنگ فیروزه ای و لاجوردی است که  به شیوه ی معرق کاری کار شده است. گنبد سلطانیه دو لایه است و تزیینات بسیار غنی دارد. تزیینات به کار رفته دراین بنا شامل انواع کاشی کاری، نقاشی روی گچ، آجرکاری مشبک، تزیینات سنگی و چوبی، مقرنس کاری گچی و آجری و کتیبه هایی با مضمون آیات قرآن و احادیث است. این گنبد در سال 2005 در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.

12- منظر باستان شناسی ساسانی فارس

منظر باستانی ساسانی در سال ۲۰۱۸ به عنوان ۲۳ امین اثر جهانی ایران به ثبت رسید. منظر باستان شناسی ساسانی فارس دربرگیرنده ی ارزشمندترین آثار تاریخی، معماری و شهرسازی شامل کاخ ها و قلعه ها، غارها و نقش برجسته های مربوط به دوران ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۸ بعد از میلاد) است که در مناطق تاریخی فیروزآباد، بیشاپور و سروستان قرار دارند. از نقاط برجسته ی هنری این منظر می توان به شیو ه های ایوان سازی، نخستین نمونه های گنبدسازی روی بناهای چهارگوش، به کار بردن خشت و سنگ با ملات ساروج و هنر سنگ تراشی اشاره کرد. علاوه بر وجود بناهایی با سبک ساسانی آثاری از الگوها و ساختارهای مربوط به دوران هخامنشی، اشکانی و همچنین سبک رومی، که تأثیر بسزایی بر معماری و سبک های هنری عصر اسلامی داشته اند، نیز در این مجموعه مشهود است.

منظر باستان شناسی فارس شامل:

شهر باستانی بیشاپور، غار شاپور، شهر باستانی اردشیرخوره، کاخ اردشیر بابکان، قلعه دختر نقش برجسته ی دیهیم گذاری، نقش برجسته ی پیروزی اردشیر بر اردوان.